Wageningen: Hotel De Wereld (1945)

5 Mei 1945. Wageningen ligt er verlaten bij. Alle bewoners van het stadje dat aan de Duitse frontlinie ligt zijn door de bezetters geëvacueerd. Toch is er bedrijvigheid in Wageningen. In het centrum verzamelen twee militaire delegaties zich om 4 uur ’s middags in Hotel De Wereld: een Duitse delegatie onder leiding van generaal-oberst Johannes Blaskowitz en een geallieerde delegatie onder leiding van de Canadese luitenant-generaal Charles Foulkes. Daarnaast zijn er nog andere hoogwaardigheidsbekleders naar het hotel gekomen. Onder hen de Nederlandse prins Bernhard, opperbevelhebber van de Binnenlandse Strijdkrachten. Die wordt door de Duitse delegatie begroet met een militair saluut, waar hij volgens de overlevering onbewogen op reageerde door een sigaret op te steken.

In de grote zaal van het hotel zoekt het gezelschap een plek aan tafel en dan kan het overleg beginnen. De belangrijkste vraag die door Foulkes wordt gesteld is heel eenvoudig: is Duitsland bereid om zich over te geven? Met het antwoord van Blaskowitz komt er onofficieel een einde aan bijna 5 jaar oorlog in Nederland: “Jawohl.” Het Derde Rijk werpt de handdoek in de ring. De onderhandelingen over de voorwaarden voor de capitulatie gaan van start…

5 Mei 2014. Wageningen ligt er alles behalve verlaten bij. De treinen en bussen naar Wageningen zitten stampvol. Dankzij het zeer behoorlijke weer komen uit alle windstreken fietsers aanwaaien. De parkeerplaatsen net buiten het centrum staan bomvol. Overal in de stad is geluid, afkomstig van een van de vele podia waar opgetreden wordt. Overal uitgelaten, feestvierende mensen. Het is geen officiële vrije dag dit jaar, maar hoewel veel mensen gewoon moeten werken, komen tienduizenden mensen op de festiviteiten af. De stad is vrolijk versierd in de vaderlandse kleuren rood-witte-blauw en oranje. Vandaag, al weer 69 jaar na dato, herdenkt Wageningen de capitulatie van Duitsland. Maar vooral wordt er gevierd hoe gelukkig we onszelf mogen prijzen dat we in vrijheid kunnen leven.

Net als vele andere Veenendalers ben ik op de fiets het Binnenveld doorgestoken en na een stevig tochtje (altijd wind tegen in het Binnenveld, vraag me niet hoe het kan) kom ik aan in hartje Wageningen. De straten zijn afgezet met dranghekken en langs de kant staan de mensen al rijen dik te wachten. Dit zijn de mensen die de podia (nu nog) links laten liggen en zijn gekomen voor een van de traditionele activiteiten op Bevrijdingsdag: het defilé. Helaas ben ik te laat vertrokken en kost het me de nodige moeite om Hotel De Wereld te bereiken. Ik kan geen plek bij het hek meer bemachtigen. Foto’s maken is er door de drukte dan ook niet bij en het hotel zelf krijg ik pas echt goed in het vizier als na afloop het plein weer leeg is gestroomd.

Hotel De Wereld ligt op de hoek van het 5 Mei Plein. Heel toepasselijk is na de oorlog de straatnaam aangepast aan de historische gebeurtenis die hier heeft plaatsgevonden. Het hotel zelf is al eeuwenoud, hoewel het huidige gebouw ‘slechts’ uit 1856 stamt. Tot in 1944 was het hotel-restaurant in bedrijf. Het ziet er overigens niet echt uit als een hotel, alleen de afschuwelijk lelijke geel-witte luifels verraden dat het hier niet om een gewoon hoekhuis gaat. Het kan echter niet missen dat dit de plek is waar Foulkes en Blaskowitz nader tot elkaar kwamen, want de naam van het hotel staat in grote metalen letters op de muur.

Na de oorlog raakte het hotel in verval. Even zag het er zelfs naar uit dat het historische pand gesloopt zou gaan worden, maar gelukkig werd het op tijd van de sloophamer gered. Het hotel werd een tijdje ingericht als museum, daarna ging het over op de Landbouwuniversiteit. Sinds 1994 is de Stichting Nationaal Erfgoed Hotel De Wereld verantwoordelijk voor het behoud van het pand. Het gebouw werd gerestaureerd en is sinds 2004 weer in gebruik als hotel-restaurant. De zaal waarin de onderhandelingen plaatsvonden (de Capitulatiezaal) is zo goed als in originele staat gehouden. Wie in het restaurant van het hotel (O Mundo) wil eten, moet een goedgevulde portemonnee meenemen, want het restaurant heeft een Michelinster. Ik ga er dan ook maar geen broodje eten voor de lunch…

Maar ik ben hier vooral gekomen voor het defilé, want het hotel zelf kan ik nu toch niet in.

Jarenlang was prins Bernhard bij het defilé aanwezig, tot aan zijn dood in 2004. Aan de gevel van het hotel is in 2005 een bronzen plaquette opgehangen, ter nagedachtenis aan de overleden prins: “verbonden aan de strijd voor vrede en vrijheid”.

Traditiegetrouw wordt het defilé gestart door een aantal antieke legervliegtuigen, die een aantal rondjes boven het centrum heen vliegen. Het zorgt voor de nodige oeh’s en aah’s om me heen. En toegegeven: het is een prachtig gezicht om die oude jagers en bommenwerper laag over te zien scheren.

En dan begint de ‘optocht’. Een lange stoet oude legervoertuigen trekt aan de massa voorbij. Tussendoor spelen muziekkorpsen, een mix van oud en jong. De hoofdrolspelers zijn uiteraard de oorlogsveteranen uit de Tweede Wereldoorlog die onder luid applaus van het publiek voorbij komen. Natuurlijk in uniform, waarvan er veel volhangen met onderscheidingen. Sommige veteranen worden gereden, in de wagens of zelfs in rolstoelen. Andere tachtigers en negentigers marcheren trots met zo recht mogelijke rug in strak marsritme door de straten van Wageningen. De een laat het applaus stoïcijns over zich heen komen en kijkt met strak gezicht voor zich uit, een ander laat zich het applaus lachend en zwaaiend welgevallen. Weer een ander schudt handen met het publiek. Een enkeling geniet van een borrel of een biertje. Het kan allemaal. Het is een prachtig schouwspel, deze mannen uit allerlei windstreken die voor de bevrijding van ons land hebben gevochten. Canadezen, Britten, Amerikanen, Fransen, Belgen, allen zijn vertegenwoordigd. De kleurrijke vaandels wapperen in de wind. Omdat de spoeling steeds dunner wordt, wordt het defilé al jaren aangevuld met veteranen die na de Tweede Wereldoorlog elders bij oorlogen betrokken zijn geweest. Zij vormen de (lange) staart van de parade.

En terwijl de laatste oudgedienden aan mij voorbij trekken en de klanken van het muziekkorps wegsterven, wordt het tijd om terug te gaan in de tijd. Terug naar die heuglijke dag 69 jaar geleden.

Zoals gezegd was Hotel De Wereld op 5 mei 1945 het decor van de capitulatieonderhandelingen. Een dag eerder had de Duitse admiraal Von Friedeburg tegenover de Britse veldmaarschalk Montgomery al de overgave van de Duitse troepen in Nederland gemeld. Die overgave zou de volgende dag ingaan. Foulkes nodigde daarom de Duitse delegatie uit voor vredesbesprekingen in Hotel De Wereld. De meeste mensen denken dat in de aula van het hotel uiteindelijk de capitulatie werd ondertekend, maar feitelijk is dit niet waar. De Duitse delegatie kreeg na de onderhandelingen 24 uur uitstel om enkele punten uit de capitulatievoorwaarden met het Duitse opperbevel te bespreken. De volgende dag zette Blaskowitz in de aula van de Landbouwhogeschool zijn handtekening en was de overgave van het Duitse leger in Nederland een feit.

De volledige overgave van Duitsland was uiteindelijk op 8 mei, een dag die in de meeste andere Europese landen als bevrijdingsdag wordt gezien. In de voormalige Oostbloklanden is 9 mei de Dag van de Overwinning, omdat toen pas de Duitsers de capitulatie ten opzichte van de Sovjet-Unie ondertekenden.

De bevrijding van Nederland begon in september 1944 met Operation Market Garden. Na de landing van de geallieerden troepen op de Normandische kust op D-Day (6 juni), waren de geallieerden opgerukt door Noord-Frankrijk en België. Toen op 4 september 1944 Antwerpen werd bevrijd wist men het zeker in Nederland: de bevrijders kwamen eraan! De volgende dag, op ‘Dolle Dinsdag’ 5 september, stonden overal in het land de Nederlanders met rood-wit-blauwe vlaggen klaar langs om de bevrijders te ontvangen. Op diverse plaatsen sloegen duizenden Duitsers en NSB’ers al op de vlucht, zij wilden de komst van de geallieerden niet afwachten. Maar de bevrijders kwamen die dag niet…

Het veroveren van Nederland was door de aanwezigheid van de vele rivieren geen eenvoudige klus. De meeste bruggen over de rivieren werden door de Duitsers zwaar bewaakt en deze tactische punten zouden ze niet zonder slag of stoot uit handen geven. Doel van Market Garden was om 8 belangrijke bruggen in handen krijgen, door ongeveer 35.000 soldaten met zweefvliegtuigen bij de verschillende bruggenhoofden te droppen. Circa 100.000 man aan grondtroepen zouden dan via het zuiden Nederland in trekken.

Om de militaire transporten van de Duitsers te bemoeilijken, riep de Nederlandse regering in ballingschap op tot een algehele spoorwegstaking. De Spoorwegen gaven hier gehoor aan, wat een forse operatie met zich meebracht. Zo’n 30.000 werknemers moesten namelijk onderduiken om te voorkomen dat de Duitsers hen zouden bestraffen. Maar het plan slaagde en sinds september 1944 reed er geen trein meer. De staking bracht wel een groot risico met zich mee, want niet alleen de militaire treinen konden nu niet meer rijden, maar ook treinen die kolen en levensmiddelen naar West-Nederland brachten reden niet meer. Maar optimisme overheerste bij de regering in Londen: Nederland zou nu snel bevrijd zijn, dus dan maakte het niet uit als er tijdelijk geen vervoer van levensmiddelen mogelijk was. Maar dat pakte anders uit.

De Duitsers deden er intussen alles aan om de treinen zo snel mogelijk weer te laten rijden. Zo werden er Duitse spoorwegmensen naar ons land gehaald om in ieder geval de militaire treinen weer aan het rijden te krijgen. Omdat het maar niet leek te lukken om de staking te breken, nam de bezetter een stevige maatregel: voor straf mochten er ook geen binnenschepen meer voedsel en brandstof naar het westen van het land vervoeren.

Op 12 september betraden de geallieerden ons land in Zuid-Limburg. De eerste grote stad die werd bevrijd was Maastricht, 2 dagen later. Vliegtuigen vlogen op 17 september naar de belangrijkste bruggen bij de Rijn, waar parachutisten werden gedropt. Die moesten proberen de bruggen in handen te krijgen en daarmee de weg vrij maken voor de oprukkende grondtroepen. Hoewel de Duitsers aanvankelijk verrast waren door deze actie, boden ze verbeten tegenstand. Uiteindelijk kregen de geallieerden meerdere bruggen in handen en kon een deel van Noord-Brabant, Limburg en Gelderland bevrijd worden. Maar in de Slag om Arnhem (‘a bridge too far’) liep het offensief vast. De Engelse parachutisten die daar waren geland, slaagden er niet in de Rijnbrug te veroveren. De geallieerde troepen bij Arnhem trekken zich terug of geven zich uiteindelijk over.

Het gebied onder de rivieren kon verder bevrijd worden, maar boven de rivieren bleven de Duitse bezetters de baas. De Duitsers gebruikten de Hollandse Waterlinie, die juist bedoeld was om de vijand buiten te houden, nu tegen ons: strategische gebieden werden onder water gezet, zodat de opmars van de geallieerden tegengehouden werd. Met de winter op komst moest de bevrijding van het noorden en westen van Nederland nog even wachten. Voor het bezette gebied brak een afschuwelijke winter aan, die de geschiedenis in is gegaan als de Hongerwinter. In de winter van ‘44/’45 zouden zo’n 20.000 mensen omkomen van kou en honger. Het werd een zeer natte en koude winter en het tekort aan brandstof zorgde er dan ook voor dat er op veel plaatsen in het bezette gebied kou werd geleden. Gas of stroom was er sinds oktober al niet meer, behalve dan voor de Duitsers. Turf werd ineens weer populair als brandstof en alles dat van hout was liep het risico in de kachel terecht te komen. Bomen werden illegaal gekapt, uit leegstaande huizen werd al het houtwerk gesloopt en men ging zelfs de eigen meubelen opstoken om maar een beetje warmte te krijgen. Omdat er ook geen levensmiddelen meer naar het westen werden gebracht, werd voedsel zeer schaars. Op het platteland was vaak nog wel voedsel beschikbaar, maar met name in de steden nam de hongersnood toe naarmate de winter voortduurde. In speciale ‘centrale keukens’ kon men nog wel wat eten krijgen, maar ook daar werden de porties al snel kleiner en werd de voedingswaarde van het eten steeds lager. Om de ergste honger te stillen stond er van alles op het menu dat je niet zou proberen te eten als het niet noodzakelijk was, zoals suikerbieten en bloembollen.

Hulp moest komen vanaf het platteland. Sommige boeren deden hun uiterste best om hun honger lijdende landgenoten te helpen, anderen maakten schaamteloos misbruik van de situatie door woekerprijzen voor hun voedsel te vragen. Vrouwen en kinderen liepen dagenlang door de snijdende kou, uitgeput door honger en vermoeidheid, op en neer naar boerderijen in de hoop daar wat voedsel te kunnen bemachtigen. Kerkelijke organisaties droegen hun steentje bij door voedselinzamelingen te houden en te zorgen voor een eerlijke verdeling daarvan. Zwaar ondervoede stadskinderen werden vooral door bemiddeling van de kerk door gezinnen op het platteland opgenomen om daar weer aan te sterken. Zij bleven daar soms tot na de oorlog.

Pas in maart kwam er voedselhulp op gang van de geallieerden, in samenwerking met het Rode Kruis. Eind april waren er tien dagen lang voedseldroppingen, waarbij Engelse en Amerikaanse vliegtuigen voor de afwisseling ongehinderd het Nederlandse luchtruim in mochten en voedselpakketten konden laten neerdalen op de uitgehongerde bevolking.

Op 8 februari 1945 ging er een nieuw offensief van start: operatie Veritable. Doel van deze operatie was het veroveren van het Rijngebied. Ook nu kwam er felle tegenstand van de Duitsers. Pas op 10 maart staken de geallieerde troepen de Rijn over. Oost- en Noord-Nederland moesten bij deze actie bevrijd worden. Een groot bevrijdingsoffensief voor het westen bleef echter uit. Niet alleen had het door de Duitsers onder water zetten van stukken land groot effect, ook waren de geallieerden bang dat er te veel burgerslachtoffers zouden vallen omdat het westen zo dichtbevolkt was. Wel werd op 3 maart geprobeerd om een lanceerbasis van raketten bij Den Haag onschadelijk te maken. Per ongeluk werden de geallieerde bommen losgelaten boven de Haagse wijk Bezuidenhout, waarbij meer dan 500 mensen omkwamen (ter vergelijking: bij het bombardement op Rotterdam in 1940 door de Duitsers vielen zo’n 800 dodelijke slachtoffers).

Maar vanaf april 1945 kwamen eindelijk de bevrijdingsacties op gang en zou de ene na de andere plaats verlost worden van de Duitsers. Canadese, Engelse en Poolse troepen trokken de Betuwe, de Achterhoek en Twente binnen. Ze stuitten daarbij nauwelijks nog op Duits verzet. Het Duitse leger, dat inmiddels van alle kanten onder vuur lag, had een chronisch tekort aan getrainde soldaten en zette zelfs scholieren en oude mannen in om Nederland te verdedigen. De geallieerde soldaten trokken vervolgens verder richting Grebbelinie.  De rollen waren nu omgedraaid ten opzichte van het begin van de oorlog, toen juist de Duitsers vanuit het oosten de Grebbelinie naderden. Achter die verdedigingslinie wachtte de eerder genoemde Blaskowitz met zo’n 120.000 soldaten. Zij hadden als bevel gekregen om het nog bezette deel van Nederland tot het uiterste te verdedigen. Van twee kanten werden deze Duitse troepen aangevallen: enerzijds rukten de grondtroepen op, anderzijds werden ze in de rug aangevallen door Canadese en Fransen parachutisten die achter de linies waren gedropt om daar voor verwarring te zorgen. In het noorden trokken de meeste Duitse troepen zich terug via de Afsluitdijk naar Noord-Holland. Wel ging dat af en toe gepaard met felle gevechten tussen Duitsers en verzetslieden.

De laatste weken werd het er voor de bevolking van West-Nederland niet plezieriger op. Door de bevrijding van de rest van het land was men helemaal afgesneden van levensmiddelen. Ook traden de bezetters steeds wreder op tegen de plaatselijke bevolking. Zij wisten natuurlijk ook dat ze aan de verliezende hand waren en reageerden zich regelmatig af door de Nederlandse bevolking te terroriseren.

Op 2 mei pleegde de Duitse Führer Adolf Hitler, de man die Europa eigenhandig in zes jaar oorlog en ellende had gestort, zelfmoord in zijn Berlijnse bunker. Dat betekende echter nog niet het eind van de oorlogshandelingen. Wel legde de nieuwe Duitse regering onder leiding van admiraal Dönitz vrijwel direct contact met de Britse veldmaarschalk Montgomery. Op 4 mei kondigde diezelfde Montgomery aan dat de Duitsers in West-Europa zich hadden overgegeven. In de dagen die volgden zouden de Duitsers ook in andere delen van Europa de wapens neerleggen.

Overigens kon er niet meteen in alle gemeenten feest worden gevierd. Het zou nog enkele dagen duren voor de Duitse soldaten zich overal daadwerkelijk hadden overgegeven. Lang niet alle Duitsers konden geloven dat hun land zich echt overgegeven had, er bleven dus gewapende Duitsers op straat rondlopen. Dit leidde soms tot gewelddadige aanvaringen met verzetslieden, die de Duitse soldaten probeerden te ontwapenen in afwachting van de komst van het bevrijdingsleger. Zo vond in Amsterdam vond op 7 mei nog een afschuwelijke schietpartij plaats op de Dam tussen Duitse soldaten en verzetsstrijders. Hier kwamen zo’n 20 burgers bij om het leven.

Eén van de gemeenten waar de bevolking nog even moest wachten op bevrijding, was bijvoorbeeld mijn eigen woonplaats Veenendaal, op steenworp afstand van Hotel De Wereld. Terwijl vrijwel alle plaatsen in de omgeving werden bevrijd, hield de geallieerde opmars vlak voor Veenendaal op. In Veenendaal was een SS-delegatie aanwezig, die zich heftig verzette tegen overgave en onder andere een brug opblies die de toegang tot het centrum van Veenendaal flink bemoeilijkte. Ze terroriseerden de Veenendalers nog enkele dagen (schoten op mensen die Nederlandse vlaggen ophingen, stelden een uitgaansverbod in) en op 7 en 8 mei waren er nog gevechten tussen de SS’ers en manschappen van de Binnenlandse Strijdkrachten die op verkenningstocht waren. Pas op 9 mei rolden de Sherman-tanks het dorp binnen en lieten de geallieerde soldaten zich fêteren op de Markt. Pas op 10 mei was de hele gemeente bevrijd. 

En zo waren er meer plaatsen die na de 5^e mei nog even moesten wachten op de komst van de geallieerden. Op Texel moest men zelfs tot 20 mei wachten voor de Canadezen arriveerden en waren er tot op die laatste dag nog gevechten.

De Nederlanders overzee in de koloniën moesten nog heel wat langer wachten voor ze konden feesten. Japan zou pas 15 augustus 1945 de strijd opgeven, nadat de Verenigde Staten de steden Hiroshima en Nagasaki had verwoest met atoombommen. Op 2 september werd aan boord van een Amerikaans slagschip de capitulatie van Japan ondertekend en was ook Nederlands-Indië bevrijd.

Overal waar de bevrijders een gemeente binnentraden, werden ze door de plaatselijke bevolking uitbundig verwelkomd. Soldaten deelden tot grote vreugde van het Nederlandse volk sigaretten, chocola en kauwgum (nog nauwelijks bekend in ons land) uit. Ook konden de soldaten regelmatig op een warm welkom rekenen van de vrouwelijke bevolking, wat ertoe leidde dat er een klein jaar na de bevrijding een flinke golf buitenechtelijke kinderen werd geboren met een vader die ergens overzee woonde.

Het was niet alleen een moment van blijdschap, maar ook van wraak. Hoewel de verwachte massale vergeldingsacties tegen collaborateurs (de gevreesde ‘Bijltjesdag’) uitbleven, werden wel tienduizenden NSB’ers en overige landverraders gearresteerd. En werden ‘Moffenmeisjes’, vrouwen en meisjes die zich net iets te vriendschappelijk hadden gedragen tegenover de Duitse soldaten publiekelijk vernederd, onder andere door hun hoofd kaal te scheren.

Maar ondanks alle boosheid en verdriet en hoewel er nu er een zware periode van wederopbouw stond te wachten, was er eerst vooral ruimte voor feest.

En die bevrijdingsfeesten worden nu jaarlijks dus nog een keer herhaald. Na het defilé duik ik onder in de mensenmassa op de Markt, waar Di-Rect nog altijd staat te knallen op het podium. Het is buitengewoon sfeervol op het plein. En als daarna ex-Sjonnie Ronnie Ruysdael op het podium komt, dan is het echt tijd om te feesten. Tijd om de vrijheid te vieren met al die honderden springende, zingende en hossende mensen. “Want vrijheid vier je samen.”

Meer weten over de bevrijding van Nederland? Er is zoveel over geschreven dat het te ver gaat om hier een uitgebreide literatuurlijst te geven. Wel verwijs ik naar een drietal websites. Een site met veel artikelen over allerlei aspecten van WOII is http://www.tweedewereldoorlog.nl/. Deze site heeft een themapagina die gewijd is aan de bevrijding. De website van de Stichting Nationaal Erfgoed Hotel De Wereld (http://www.hotel-dewereld.nl/) geeft meer informatie over Hotel de Wereld. En op de site van het Nationaal Comité 4 en 5 mei (http://www.4en5mei.nl/ ) staan achtergrondverhalen bij oorlogsmonumenten en uiteraard informatie over de herdenking en viering van 4 en 5 mei.